Rzeka Drwęca

Rzeka Drwęca jest prawym dopływem dolnej Wisły, o długości 253 km oraz powierzchni dorzecza 5536 km2. Wypływa ze wschodnich stoków Góry Dylewskiej na wysokości 191 m n.p.m., płynie na południowy zachód przez Pojezierze Mazurskie i Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie i uchodzi do Wisły na wysokości 36,6 m n.p.m., we wsi Złotoria 10 km powyżej Torunia.

Drwęca jest połączona z Zalewem Wiślanym poprzez Kanał Elbląski. Współcześnie na rzece organizowane są spływy kajakowe. W latach 1815-1920 Drwęca była rzeką graniczną, oddzielając tereny zaboru pruskiego i rosyjskiego. W okolicy Złotorii i Lubicza znajdowało się kilkanaście posterunków granicznych, po których obecnie sa ledwie widoczne ślady. Główne posterunki drogowe istniały w Lubiczu Górnym i Dolnym. Nad Drwęcą położone są miasta: Ostróda (33,5 tys. mieszkańców), Nowe Miasto Lubawskie (11 tys.), Brodnica (ok. 28 tys.), Golub-Dobrzyń (12 tys.). Do Drwęcy wpadają liczne małe rzeczki i strugi, m.in. Grabiczek, Poburzanka, Gizela, Elszka Lubawska, Wel, Groblica, Brynica, Rypienica, Struga Dobrzyńska, Ruziec, Lubianka, Jordan, Iławka, Radomka, Struga Brodnicka, Struga Kujawska, Struga Wąbrzeska, Struga Kowalewska. W dorzeczu rzeki Drwęcy leżą: Iława (34 tys. mieszkańców), Lubawa (9 tys.), Lidzbark Welski (8 tys.), Rypin (17 tys.), Wąbrzeźno (13,8 tys.), Kowalewo Pomorskie (4 tys.), Toruń (208 tys.).

Od 1961 rzeka Drwęca na całej swojej długości jest najdłuższym ichtiologicznym rezerwatem przyrody w Polsce i objęta jest europejską siecią Natura 2000 jako projektowany specjalny obszar ochrony "PLH280001 Dolina Drwęcy". W obrębie obszaru znajduje się w/w rezerwat przyrody rzeki Drwęcy, fragment Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego oraz Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Drwęcy. Obszar Natury 2000 jest częścią Doliny Drwęcy na odcinku między Brodnicą a drogą z Jajkowa do Głęboczka (droga przecina dolinę rzeki). W obszarze znajduje się także obniżenie rozciągające się między rzeką Brynicą i Samionką oraz jezioro Sopień. Dolina Drwęcy na tym odcinku ma szerokość od 0,6 do 3 km. Znajdujące się tu bagna i łąki pocięte są systemem rowów melioracyjnych. Łąki i pastwiska zajmują ponad 40% obszaru, lasy iglaste 28%, lasy liściaste ponad 8%, grunty orne blisko 8% a bagna ponad 3%. W dolinie liczne są starorzecza a koryto rzeki ma charakter naturalny (rzeka silnie meandruje). Wiosną rzeka wylewa i tworzą się liczne zbiorniki okresowe ze specyficzną i unikalną fauna bezkręgowców (mięczaki, skorupiaki, owady wodne itd.). Roślinność jest silnie zróżnicowana, oprócz łąk występują turzycowiska, trzcinowiska a także wielkie laski i zarośla wierzbowe.

W obszarze „Dolina Drwęcy” chronione są wody oligotroficzne, występujące na piaszczystych równinach (zbiorowiska Littorelletalia uniflorae), rzeki nizinne z roślinnością Ranunculion flyitantis i Callitricho-Batrachion, nadrzeczne lasy z olszą czarną i jesionem wyniosłym. Bogata jest fauna. Gatunki ptaków występujące w Dolinie Drwęcy to: bąk, bocian biały, bocian czarny, łabędź krzykliwy, kania ruda, błotniak stawowy, orlik krzykliwy, zielonka, kropiatka, derkacz, żuraw, rybitwa rzeczna, rybitwa czarna, zimorodek, podróżniczek, jarzębatka. Spośród innych kręgowców występujących na tym obszarze wymienić można: ssaki: mopek i nocek duży (nietoperze), bóbr, wydra; płazy i gady: traszka grzebieniasta, kumak nizinny; ryby: minóg strumieniowy, minóg rzeczny, łosoś atlantycki, piskorz, koza, głowacz białopłetwy.

Fragment Doliny Drwęcy ujęty w obszarze Natura 2000 to miejsce ważne dla ptaków migrujących i ptaków wodno-błotnych. Jest też miejscem żerowania ptaków drapieżnych, które gniazdują w okolicznych lasach. W okresie lęgowym występuje tu 1% populacji krajowej podróżniczka i gęgawy, licznie gniazduje tu także rybitwa czarna. W okresie wędrówek występuje tu 1% populacji szlaku wędrownego gęgawy i gęsi białoczelnej, stosunkowo licznie pojawia się także świstun. Dobrze zachowane są siedliska typowe dla naturalnych dolin rzecznych.

Wśród potencjalnych zagrożeń dla tego obszaru wymienia się osuszanie terenu, zabudowę brzegów i przebudowę koryta jak również zanik tradycyjnej gospodarki pastwiskowo-łąkarskiej.

Rzeka Drwęca, starorzecza i zbiorniki okresowe (a także dopływające strumienie i rzeczki) jako typowe siedliska dla nizinnej rzeki, o naturalnym charakterze, pozostają ze sobą w bardzo silnym związku ekologicznym. Naturalne procesy hydrologiczne, zachodzące na skutek funkcjonowania nieuregulowanej rzeki, umożliwiają stałe odtwarzanie się dużej różnorodności starorzeczy i zbiorników okresowych, zaś w samej rzece tworzenie się unikalnych siedlisk na podmywanych nadbrzeżnych skarpach. Ponadto zauważa się silny związek funkcjonalny obserwowany w migracjach owadów wodnych.

Ekologiczne funkcjonowanie śródłąkowych zbiorników okresowych opiera się na dekompozycji materii organicznej (zeszłoroczne trawy, turzyce itp.) w warunkach uwodnionych. Celuloza roślin naczyniowych rozkładana jest przez bakterie i grzyby, które w dalszej kolejności stanowią bardzo bogatą bazę pokarmową dla owadów wodnych (także obecnych licznych skorupiaków i mięczaków). W okresie wiosennym intensywnie rozwijają się larwy chruścików jak i wielu detrutusożernych gatunków chrząszczy wodnych. Jednocześnie presja drapieżców bezkręgowych (Coleoptera, Heteroptera, Odonata) nie jest jeszcze zbyt duża. Głównym konsumentem są żerujące ptaki wodno-błotne. W okresie letniego wysychania tych zbiorników, chruściki w formie imaginalnej (a także muchówki, ważki, jętki) przemieszczają się do siedlisk lądowych: zadrzewienia w dolinie, lasy i łąki ziołoroślowe w pobliżu doliny zalewowej. Natomiast wiele gatunków wodnych chrząszczy i pluskwiaków przemieszcza się do starorzeczy. Właśnie starorzecza – oprócz wyjątkowego siedliska życia dla części gatunków – umożliwiają przetrwanie wielu gatunków w sezonie letnim i jesiennym (czasem także zimują).

Utrzymanie się wiosennych zbiorników w dolinie rzeki ściśle związane jest z gospodarką łąkową człowieka. Koszenie łąk oraz wypas bydła powstrzymuje przed zarastaniem przez krzewy i drzewa. Obecność bydła sprzyja także obecności koprofany (fauna żyjąca w odchodach roślinożerców, głównie Coleoptera), zwiększając różnorodność gatunkową. Sprzyjająca jest także obecność bobrów – usuwają one część większych drzew. Z jednej strony spowalniając proces zarastania, z drugiej zaś poprzez tworzenie unikalnego siedliska: próchniejących drzew, siedliska niezwykle ważnego dla entomofany saproksylofagicznej.

Nieco uboższe w biomasę są okresowe zbiorniki w olsach i łęgach. Tutaj również ekologiczne funkcjonowanie opiera się o dekompozycję opadłych liści drzew, jednakże ze względu na większą zawartość związków humusowych, produkcja jest niższa. Występują tu jednak specyficzne i przystosowane gatunki owadów wodnych.

W okresie wiosennych wezbrań, na skutek wylewu rzeki, wymienione wyżej główne typy siedlisk łączą się ze sobą i wzajemnie siedliskowo w dużym stopniu upodabniają. Wiosenne i jesienne wylewy ułatwiają też dyspersję owadów między rzeką (główne koryto wraz z litoralem), zbiornikami okresowymi i starorzeczami. W starorzeczach dominująca rolę odgrywa drapieżnictwo wodnych bezkręgowców: chrząszczy, pluskwiaków, ważek.

Spośród siedlisk lądowych na szczególna ochronę zasługują: suche, kserotermiczne łąki i ziołorośla, jak również zbiorowiska wczesnosukcesyjne. Jest to siedlisko życia specyficznej entomofauny, w tym także motyli zagrożonych wyginięciem. Dla skutecznej ochrony ziołoroślowych łąk kserotermicznych oraz żyjącej tam entomofauny konieczne jest wykaszanie lub/i utrzymanie ekstensywnego wypasu bydła.

Ważne z przyrodniczego punktu widzenia są także stare i próchniejące drzewa dziuplaste, jako unikalnego siedliska fauny saproksylofagicznej. Drzewa takie były usuwane w gospodarce leśnej. Jednakże wiele pojedynczych drzew: brzozy, wierzby, dęby, lipy, olchy itd., występują na skraju lasów, w parkach, w zadrzewieniach znajdujących się w strefie zalewowej, przy drogach na łąkach (terasa zalewowa) jak i przy drogach polnych (także w otulinie obszarów chronionych). Drzewa te nie mają wartości gospodarczej (mogą być wykorzystywane tylko na opał, lub usuwane ze względów „estetycznych”). Jednakże ze względu na próchniejące dziuple jak i pozostawienie ich naturalnemu procesowi destrukcji, stanowią bardzo ważne siedlisk życia owadów. Działalność bobrów sprzyja zwieszaniu się zasobności tego siedliska. Pod warunkiem jednak, że pozostawiane będą w terenie przewrócone pnie i gałęzie.