Ślepaki i bąki (Tabanidae)

Ugryzienia bąków (ślepaków, much końskich) są bolesne i dokuczliwe. Przy większej ich ilości spada mleczność krów, a zwierzęta bardzo niespokojne. W przypadku człowieka spada komfort wypoczynku. Tabanidae mogą także przenosić niektóre choroby, a dostające się ze śliną owadów enzymy i toksyny mogą wywoływać u człowieka objawy zatrucia (osłabienia, stany podgorączkowe itd.).

Tabanidae – zaraz po komarach – zajmują drugie miejsce wśród owadów krwiopijnych, pod względem dokuczliwości dla człowieka i zwierząt domowych. Dobowa utrata krwi przez zwierzę atakowane przez bąki może wynosić nawet 100-500 cm3. Z ran, zrobionych przez samice ślepaków wycieka dodatkowo krew. Ślina tych owadów, która wnika do rany, hamuje krzepnięcie krwi i zawiera związki toksyczne dla organizmu. Miejsce ukąszenie zazwyczaj czerwienieje i puchnie. Objawy mijają zazwyczaj po 3-4 godzina, ale u osób wrażliwszych utrzymują się nawet 15 godz. Przy liczniejszych ukąszeniach u ludzi obserwuje się podwyższenie temperatury ciała, utratę apetytu i osłabienie charakterystyczne dla zatruć. Ślepaki mogą także roznosić niektóre choroby bakteryjne i wirusowe.

Postacie dorosłe – atakujące człowieka – w zależności od gatunku i warunków pogodowych pojawiają się od połowy maja i obecne są do początków września. Jednakże największą aktywnością odznaczają się zazwyczaj pod koniec czerwca i w lipcu. Aktywne są w dni upalne i słoneczne, zwłaszcza przed burzą.

Wylęg postaci dorosłych następuje po kilku dniach upalnych na przełomie maja i czerwca. Czas pojawu uzależniony jest od pogody i może różnić się w poszczególnych latach. Z reguły najpierw pojawiają się samce, a dopiero po 2-4 dnia samice. Po trzech godzinach od wylęgu postacie dorosłe rozpoczynają lot i poszukują otwartego źródła wody. Bąki, które w ciągu kilku godzin nie odnajdą wody – giną. Jeśli się napiją, przeżywają ponad dwa tygodnie. Samce żyją krócej (zazwyczaj kilka dni) a samice do 3 tygodni. Lot godowy odbywa się w grupach. Dopiero po zapłodnieniu samice zaczynają szukać żywiciela i odżywiać się krwią kręgowców. Samiec żyje przeciętnie 3-7 dni, samica 18-20 dni, czasem nieco dużej.

Samica aktywnie wyszukuje żywiciela, kierując się głównie wzrokiem. Wyszukuje dużych, ciemnych i poruszających się obiektów. Dodatkowo owady wykorzystują podczerwień – a więc chętniej przylatują do obiektów cieplejszych (np. „zgrzany” koń, aktywni ruchowo człowiek na rowerze lub w czasie gry w tenisa itd.). Dodatkowymi elementami jest także dwutlenek węgla i zapach potu. Dlatego częściej atakowane są zwierzęta ciemne niż o jasnej maści oraz częściej atakują ludzi w jednolitych, ciemnych ubraniach niż ubraniach jasnych lub wzorzystych.

W pierwszej fazie samica poszukuje ofiary, kierując się głównie wzrokiem (wyszukuje obiekty duże, ciemne, poruszające się). W drugiej fazie następuje podlot do ofiary i usadowienie się na zwierzęciu lub człowieku. Potem następuje wyszukanie odpowiedniego miejsca, przebicie skóry i picie krwi. Jeśli samica za pierwszym razem nie wypełni swojego żołądka (spowodowane płoszeniem, odganianiem itd.), następuje ponowny atak. Po „nasyceniu” się samica już nie atakuje. W jajnikach dojrzewają jaja, które później są składane. Przeciętna samica przechodzi 2-3 cykle produkcji i składania jaj.

Ślepaki o dużych rozmiarach ciała (np. rodzaj Tabanus, Hybomitra) mają loty rozpoznawcze na większe odległości. Natomiast gatunki o mniejszych rozmiarach (np. Chrysops, Haematopota) lmają oty rozpoznawcze zazwyczaj krótkie i ograniczają się do jednego siedliska. Owady siadają na liściach drzew i krzewów i oczekują na zbliżanie się ofiary.

Samice ślepaków wyszukują ofiary za pomocą wzroku, obiekt rozpoznają na zasadzie wielkości i kontrastu. Widzą duże plamy wyraźnie odcinające się od otoczenia. Dodatkowym elementem pomagającym wyszukać ofiarę jest promieniowanie podczerwone oraz zapach potu. Z tego powodu ślepaki w ciepłe dni chętniej będą atakowały rowerzystów, osoby grające w tenisa czy w trakcie jazdy konnej (zwłaszcza, gdy koń jest „zgrzany”). Dla ochrony przed tymi krwiopijnymi owadami do jazdy konnej można wybierać biało lub szaro umaszczone osobniki lub stosować w krytycznych momentach konie okrywać jasnymi „prześcieradłami”. Natomiast jeździec powinien mieć jasne i wzorzyste ubranie.

Aktywność dobowa dorosłych Tabanidae uzależniony jest od temperatury oraz oświetlenia. Najpospolitsze gatunki - takie jak jusznica deszczowa - rozpoczynają swą aktywność już w godzinach porannych i aktywne są około 10 godzin. Inne aktywne są zaledwie przez ok. 5 godzin dziennie, i nie w godzinach popołudniowych. Temperatura progowa lotu wynosi 14°C (niektóre gatunki) lub 18°C (np. Tabanus maculicornis, T. bromius, T. bovinus). Tylko dla nielicznych gatunków progowa temperatura lotu wynosi 22°C (Tabanus miki). Najpospolitszy gatunek - jusznica deszczowa – największą aktywność wykazuje przy temperaturze 24-25°C.

Liczebność ślepaków (Tabanidae) uzależniona jest od dostępności siedlisk wodnych dla rozwoju larw, dostępności wody dla imagines, dostępnością pokarmu (zwierzęta domowe i dzikie). Brak wody w postaci zbiorników wodnych trwale uniemożliwia występowanie ślepaków z rodzajów: Tabanus, Atylotus, Hybomitra. Jednakże gatunki z rodzaju Haetomatopa (w tym jusznica deszczowa) piją wodę z rosy, znajdującej się na roślinach w zacienionych miejscach. W czasie deszczowego lata – mimo braku zbiorników wodnych – więcej siedlisk jest dostępnych dla tych gatunków, gdyż więcej jest siedlisk wilgotnych z rosą. Lasy o dobrze rozwiniętym podszycie lub młodniki nie są zazwyczaj penetrowane przez dorosłe Tabanidae. Także na gruntach ornych i użytkowanych rolniczo nie występują w glebie larwy i nie rozwijają się. Ze względu na fakt, iż w województwie warmińsko-mazurskim od lat spada rolnicze użytkowanie terenu, liczebność Tabanidae może się zwiększać się lokalnie w latach kolejnych. Tak jak w przypadku wszystkich owadów możliwe są fluktuacje liczebności w skali wieloletnie (lata z liczniejszymi owadami z tej grupy i lata z niewielka liczebnością).

Jaja bąkowatych zjadane są przez wyspecjalizowane pasożyty (m.in. niektóre gatunki kuczmanów (Diptera: Ceratopogonidae) oraz limaki wodne, takie jak błotniarka (Lymnea stagnalis) i zatoczek rogowy (Planorbarus corneus). W największym stopniu zmniejszają liczebność pasożytnicze błonkówki z nadrodziny Proctotrupoidea i Chalcidoidea. Jaja zjadane są także przez złotooki (rodzaj Chrysops). W stadium larwalny groźne dla ślepaków są grzyby pasożytnicze. Gatunki żyjące w wilgotnej glebie zjadane są przez krety. Gatunki żyjące w stadium larwalnych w zbiorkach wodnych zjadane mogą być przez ryby, chrząszcze wodne, pluskwiaki wodne. Dorosłe Tabanidae zjadane są przez owady drapieżne, w szczególności ważki, z błonkówek z rodziny Sphecidae, a także przez łowiki (Diptera: Asilidae). W sieci pająków często wpada Haematopota pluvialis. Chętnie dorosłe bąki zjadają jaskółki (w czasie dnia) oraz nietoperze (w nocy).

Gatunki typowe dla strefy lasów mieszanych i liściastych Europy, a więc te ktre możemy spotkać najczęscien na Warmii i Mazurach to: Hybomitra lurida, H. nitidifrons, H. bimaculata i H. lubdecki, Chrysops sepulcralis, Ch. cacutiens, Ch. pictus, Ch relictus, Ch. rufipes, Haematopota pluvialis, H. crassicornis, H. scutellata, Tabanus maculicornis, T. bromius, T. miki, T. sudeticus, T. bovinus.