Mazurski Park Krajobrazowy

Mazurski PK od 1977 roku służy zachowaniu wartości przyrodniczych, kulturowych i historycznych tej części Mazur dla potrzeb nauki, dydaktyki i turystyki. Jest jednym z najstarszych i zarazem największych parków krajobrazowych Polski. Jest dziełem lodowca, leży na morenie i sandrach. Obejmuje część Pojezierza Mrągowskiego i część Równiny Mazurskiej, większość terenów Parku położonych jest na terenie Krainy Wielkich Jezior. Siedziba dyrekcji Mazurskiego PK znajduje się we wsi Krutyń, jednej z 29 miejscowości położonych na obszarze blisko 54 tys. ha Parku Krajobrazowego. Dyrekcja parku mieści się w zabytkowym drewnianym budynku. We wsi, w zabytkowej stodole mazurskiej działa również Muzeum Parku ze stałą wystawą przyrodniczą – blisko 200 eksponatów. Ponad połowa powierzchni Parku pokryta jest lasem, dalsze 18 tys. ha. stanowi powierzchnia jezior i rzek, skromna reszta to grunty rolne. W granicach Parku leży największe w Polsce jezioro Śniardwy. Poza nim dużą powierzchnię zajmują lasy Puszczy Piskiej (ponad połowę Mazurskiego PK), przecinają je jeziora rynnowe: Bełdany, Mikołajskie i Mokre. Poza dużymi jeziorami na terenach leśnych Parku położonych jest kilkadziesiąt mniejszych, niektóre z nich to jeziora dystroficzne utrzymujące w swoim otoczeniu ciekawą roślinność torfowiskową, tworząca niejednokrotnie pływające wyspy, których podstawą jest pło oderwane od brzegu. Rzeka Krutynia o charakterystycznym krętym biegu łączy jeziora: Krutyńskie i Gardyńskie. Stanowi fragment najbardziej znanego szlaku kajakowego długości 102 km. Do sieci cieków wodnych Parku należą również strumienie: Blankowa Struga, Pierwos, Uklanka, Skok, Garcianka.

Sieć niewielkich oddalonych od siebie miejscowości o rozproszonych domostwach (zabudowa typu przysiółkowego, kolonijnego) rozwijała się na terenie Parku od XV w. Zasiedlano wtedy nadające się pod uprawę „co lepsze” fragmenty puszczańskich ostępów. W wieku XVIII osady majątkowe zostały zastąpione przez tzw. wsie szkatułowe (dające dochód bezpośrednio do szkatuły książęcej). Osadnictwo koncentrowało się głównie wzdłuż dróg stąd większość wsi to ulicówki (o zwartej zabudowie wzdłuż jedynej drogi przebiegającej przez wieś). Czas nie zmienił pierwotnego charakteru tej sieci osadniczej, przetrwał on po dzień dzisiejszy. Mazurski Park Krajobrazowy obejmuje ochroną tradycyjną zabudowę mazurską, która wykrystalizowała się od XIX w. do pierwszej połowy XX wieku. Składają się na nią rozproszone zabudowania o niewielkich gabarytach, podstawie prostokątnej i dwuspadowych dachach o konstrukcji drewnianej. Budynki wzniesione są prawie wyłącznie z materiałów pochodzenia lokalnego (cegła ceramiczna, kamień polny, drewno, dachówka „holenderka”). Zabudowa określana obecnie jako wzorzec architektoniczny. regionalnego budownictwa mazurskiego jest rozsiana w formie wsi, przysiółków i pojedynczych zagród. Typowo mazurska, wymagająca ochrony, zabudowa (obiekty sakralne, budynki mieszkalne - murowane i drewniane, budynki gospodarcze - chlewy, spichlerze, magazyny) znajduje się jeszcze między innymi we wsiach: Klon, Zgon, Wojnowo, Ukta, Gałkowo, Śwignajno, Bobrówko, Krutyński Piecek i Lipowo. Typowy mazurski krajobraz kulturowy jest niestety obecnie w odwrocie. Stare, zniszczone zabudowania zastępowane są zabudową o odmiennych nowoczesnych wzorach. Spieszmy się zatem podziwiać i chronić póki nie jest jeszcze za późno.

Po wsiach często jeszcze można znaleźć stare drewniane mazurskie chałupy. Oprócz nich najciekawsze zabytki na tym terenie to kościoły: gotycki w Nawiadach z 1437 r. (obecny z 1527 r.) oraz neogotyckie w Ukcie z 1864 r. i w Wejsunach z 1898 r. Inne związane są m.in. ze staroobrzędowcami, którzy chroniąc się przed prześladowaniami ze strony władz carskich i cerkiewnych dotarli w 1830 r. na Mazury. Staroobrzędowcy sprzeciwili się reformom religijnym prawosławnego patriarchy Nikona w 1652 r., pozostając przy starych obrzędach. Założyli wsie: Wojnowo, Gałkowo, Onufryjewo, Iwanowo, Fiedorowo (Osiniak), Piotrowo, Kadzidłowo, Śwignajno, Piaski. Wieś Ukta, dawniej Szklarnia, również zawdzięcza nazwę rosyjskim osadnikom (we wsi istniała w XVIII w. huta szkła). Nadali oni także nową nazwę rzece Krutyni - dawniej Babant (bałtyckie słowo „baba" oznacza czarownicę, wiedźmę; wg wierzeń Galindów zasnuta mgłą dolina rzeki była zamieszkiwana przez złe moce). We wsi Wojnowo pozostał po staroobrzędowcach czynny do dzisiaj klasztor z połowy XIX w., drewniana cerkiew prawosławna oraz murowana molenna - dom modlitwy (1922-27). Ponadto warto zobaczyć drewnianą dzwonnicę w Ukcie z 1846 r. oraz młyn wodny z XIX w. na rzece Krutyni w Zielonym Lasku.

Wcześniejsze ślady ludzi na tym terenie to znaleziska sprzed około 10 tysięcy lat zachowane w bagnach lub torfach kościane ostrza, groty strzał oraz harpuny (np. z okolic Wojnowa). Narzędzia te należały do gromad rybacko-myśliwskich, wędrujących i polujących między innymi na renifery. Z okresu około 400 roku n.e. pochodzą cmentarzyska ciałopalne Galindów, plemienia należącego do Prusów, w Mojtynach, Zełwągach, Nawiadach i Onufryjewie. Należały do pierwszych osiadłych mieszkańców tych terenów. We wczesnym średniowieczu (po 400 r. n.e.) powstało także cmentarzysko koło Łuknajna, gdzie znaleziono miecz inkrustowany złotem, srebrem i miedzią oraz cmentarzysko z pochówkiem konnym w pobliżu Uklanki na zachodnim brzegu Jeziora Mokrego. Przy południowym brzegu tego jeziora w Ławnym Lasku odnaleziono ślady osady. Prawdopodobnie w tym samym okresie powstały cmentarzyska z pobliskiego Koczka i Spychowa. Inne ślady pochówków - kurhany można odnaleźć koło Krutyni (kurhan kamienny) i w okolicach Lipowa.

Wiele jest też na terenie Parku Krajobrazowego późniejszych śladów po budowlach obronnych i osadach warownych: kopiec strażniczy (przy jeziorku Pawełek k. Nowych Kiełbonek), kopiec obronny z grodziskiem (na zachodnim brzegu jeziora Tyrkło) oraz grodzisko z wielkim wałem obronnym (przy północno-zachodnim brzegu jeziora Majcz Wielki). Ponadto osady i grodziska istniały w miejscowościach: Gąsior i Kamień.

Do ochrony różnorodności biotycznej Parku wyznaczono 11 rezerwatów przyrody, 18 użytków ekologicznych i 94 pomniki przyrody.

FLORA

Tłem i podstawą zarazem dla krajobrazu kulturowego Mazurskiego PK jest przyroda. Są to przede wszystkim osobliwości florystyczne i faunistyczne związane ze zbiornikami wodnymi, dolinami rzek, terenami bagiennymi i torfowiskowymi. Tereny wodno błotne Parku są szczególnie piękne. Znikają one z dzisiejszego krajobrazu w zastraszającym tempie stają się przez to bezcenne. Wyróżniają się także związane z dawnym osadnictwem aleje, zadrzewienia śródpolne i parkowe. Większość lasów Parku stanowi Puszcza Piska. Wśród zbiorowisk leśnych najbardziej charakterystycznym zbiorowiskiem są grądy – wielogatunkowe lasy liściaste, w których dominują następujące gatunki drzew: dąb szypułkowy, lipa drobnolistna, grab pospolity.

Wśród rzadkich i chronionych roślin na terenie Parku występuje: ponad 10 gatunków storczyków, wełnianka delikatna, wielosił błękitny, lilia złotogłów, widłak wroniec, pełnik europejski, chamedafne północna, rosiczka okrągłolistna i dzwonecznik wonny.

Rezerwaty florystyczne na terenie Mazurskiego PK to: „Krutynia” - chroni Jezioro Krutyńskie i górny odcinek rzeki Krutyni, „Zakręt” – obejmuje jeziorka dystroficzne z pływającymi wyspami oraz ekosystemy leśne, „Królewska Sosna” – ochrania dwustuletni starodrzew sosny oraz tereny torfowiskowe, „Strzałowo” – to rezerwat leśny, chroniący również ciekawe rośliny zielne, „Pierwos” – obejmuje ochroną zróżnicowane ekosystemy leśne, torfowiskowe i wodne: jezioro Pierwos, strumienie Pierwos i Garciankę oraz ujściowy odcinek rzeki Krutyni. Kolejny rezerwat „Jezioro Lisiny” – obejmuje zarastające jezioro śródleśne, można spotkać tu chronione rośliny terenów podmokłych. „Krutynia Dolna” - obejmuje dolny odcinek rzeki Krutyni, występuje tu najbogatsza flora i fauna w całym Parku.

Najważniejsze pomniki przyrody Parku to: „Zakochana Para”, „Dąb Krutyński”, „Mazurski Dąb Bartny” koło wsi Krutyń,: „Królewska Sosna”, „Dąb nad Mukrem” im. Karola Małłka koło wsi Zgon, „Dęby Królewskie” w Rucianem-Nidzie i głaz narzutowy z różowego granitu na płw. Kusnort.

FAUNA

„Jezioro Łuknajno” – najbardziej znany rezerwat ornitologiczny, obejmuje ochroną miejsce żerowania łabędzia niemego podczas przelotów. Jest to rezerwat biosfery UNESCO chroniący także inne ptaki terenów podmokłych. Gniazdują tu także rzadkie ptaki drapieżne. „Rezerwat Czaplisko” i „Czapliniec”– ochraniały istniejące niegdyś kolonie czapli siwej, obecnie na ich terenie ochronie podlega głównie starodrzew sosnowy. „Rezerwat Jezioro Warnołty” – obejmuje płytkie, zarastające jezioro, chroni głównie ptaki wodno-błotne. Łącznie w rezerwatach Parku stwierdzono występowanie ponad 200 gatunków ptaków. Najrzadsze i najcenniejsze wśród nich to: bąk, bączek, bocian czarny, hełmiatka, gągoł, nurogęś, bielik, orlik krzykliwy, rybołów, kropiatka, zielonka, derkacz, dudek, puchacz, pluszcz, zimorodek, wąsatka, muchołówka białoszyja i orzechówka. Na terenie Parku występują również: wilki, łosie, bobry, wydry.

Informacje dla turystów

Na terenie Parku wyznaczono 5 głównych tras rowerowych obejmujących miejsca ciekawe ze względu na historię i ukształtowanie krajobrazu. Opracowano również ścieżki przyrodnicze jako element działań edukacyjnych związanych z kształtowaniem postaw wobec problemów ochrony przyrody.

W okresie od 22.VI – 22.IX, po uzyskaniu zgody dyrekcji Mazurskiego Parku Krajobrazowego można z udziałem uprawnionego przewodnika organizować grupowe spływy kajakowe w granicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego.

Ciekawe miejsca w pobliżu

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Jeziora Sorkwickie. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Jezioro Białe i Rzeka Babant”. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Zyzdrój”. Jezioro Nidzkie - rezerwat krajobrazowy z jeziorem rynnowym, gdzie rzadko można obserwować rysia. Jezioro Poubię Wielkie - rezerwat ornitologiczny z jeziorem ramienicowym. Gązwa - rezerwat torfowiskowy z bardzo rzadką rosiczka długolistną. Jeziorko koło Drozdowa - rezerwat torfowiskowy z trzęsawiskiem torfowym. Leśniczówka Pranie z muzeum K.I. Gałczyńskiego. Izba pamięci E. Wiecherta w leśniczówce Piersławek.