Sosna pospolita (=S. zwyczajna) – Pinus sylvestris L.

Etymologia

Sosny, jako drzewa szeroko rozprzestrzenione w całej Europie, znane były ze względu na cenione drewno oraz z uwagi na swoje właściwości dekoracyjne już w starożytnym Rzymie. Nazwa Pinus używana była dla określenia tego drzewa oraz świerka, a także dla określenia okrętu, włóczni, wiosła, lasu sosnowego lub świerkowego oraz wieńca z gałęzi sosnowych.

Nazwa polska – sosna – wywodzi się z prasłowiańskiego sosna.

Charakterystyka morfologiczna

Rozmiary, wiek

Sosna zwyczajna należy do dużych drzew, dochodząc do wysokości 40 m, a największe okazy dorastają do niespełna 50 m. W naszym kraju sosny osiągają wysokości na ogół nie przekraczające 28-30 m, a najwyższe (35-38 m) znane są z m.in. Pojezierza Mazurskiego. Pinus sylvesstris osiąga pierśnicę do 1m, niekiedy nieznacznie więcej. Osobniki znacznie grubsze od 1 m rosną prawie wyłącznie na terenach otwartych lub powstały w wyniku zrośnięcia 2, 3, a nawet większej liczby drzew.

Przyjmuje się, że sosna może żyć około 500 lat. W Polsce najstarszy osobnik miał około 340 lat.

Pień, korona, korzeń

W drzewostanach sosny wykształcają na ogół proste, gonne i dobrze oczyszczone strzały, a tylko osobniki wyrosłe poza drzewostanem odznaczają się zdeformowanymi, skróconymi pniami. Kora młodych osobników sosny zwyczajnej jest cienka, żółta, brązowo-żółta, pomarańczowa lub ceglastoczerwona i złuszcza się nieregularnie. Starsze osobniki taką korę zachowują tylko w górnych partiach strzał – określaną przez leśników jako tzw. lusterka – i na gałęziach, natomiast dolne partie pnia pokryte są korą zgrubiałą i spękaną na różnej wielkości płaty.

Korona młodych drzew jest regularna, stożkowata, w starszym wieku natomiast często bywa okrągława lub parasolowata. U drzew wolno rosnących jest najczęściej nisko osadzona, szeroka i kulista.

Sosna zwyczajna ma najczęściej głęboki, palowy system korzeniowy, a zasięg korzeni bocznych jest w dużym stopniu zależny od zasobności siedlisk.

Pąk, pęd, liść

U Pinus sylvestris, podobnie jak u innych sosen można wyróżnić 3 rodzaje pąków:

– wierzchołkowe, na szczycie pędu głównego,

– szczytowe, na szczytach pędów bocznych,

– boczne (pachwinowe), ustawione skrętolegle wokół pąków wierzchołkowych i szczytowych.

Młode siewki sosny zwyczajnej mają zdolność wytwarzania pąków przybyszowych z umiejscowionych w szczytowych partiach pędów pąków śpiących. Pąki śpiące są niewidoczne – uaktywniają się jedynie w przypadku zniszczenia pąka wierzchołkowego i pąków bocznych.

Pędy są szarozielone, bez rozgałęzień, wierzchołkowe proste, a boczne łukowato wzniesione.

Pędy pokryte są szpilkowatymi liśćmi. Na pędzie jednorocznej siewki igły wykształcone są pojedynczo, ale począwszy od drugiego roku życia wyrastają w typowy dla Pinus sylvestris sposób, to jest po dwie na krótkopędach ustawionych skrętolegle na długopędach. Szpilki są silnie wydłużone, zwykle 4 do 10 cm długie i około 2 mm szerokie, na przekroju poprzecznym półkoliste, z 9 białymi, wąskimi paskami po stronie wewnętrznej. Szpilki utrzymują się na pędach ok. 3 lat (w warunkach klimatu Polski).

Kwiaty, kwiatostany, szyszki, nasiona

Kwiaty sosen są rozdzielnopłciowe. Kwiaty męskie, w postaci żółto zabarwionych łusek z dwoma pręcikami każda, zebrane są w krótkie, jajowate kotki wyrastające w miejsce igieł, w dolnych partiach pędów.

Kwiaty żeńskie sosny zwyczajnej, w postaci zielonkawych lub czerwonych łusek nasiennych z dwoma zalążkami u nasady każdej, zebrane są w szczytowe, wzniesione, kuliste szyszeczki o średnicy kilku milimetrów.

Szyszki (zamknięte) są stożkowate, dość regularne, zwykle 2,5-7 cm długie i 1,5-3,5 szerokie. Tarczki łusek są matowe, szare lub jasnobrunatne, a części łusek schowane w szyszce ciemnobrunatne. W Polsce rozchylanie łusek ma miejsce zwykle w marcu.

Nasiona sosny zwyczajnej są bielmowe, w zarysie jajowate, 2-6 mm długie i 2-3,5 mm szerokie, od popielatoszarych poprzez różne odcienie brązów, do prawie czarnych, opatrzone zwykle 4-5 razy większym od nich skrzydełkiem. Nasiono osadzone w skrzydełku widełkowato.

Zasięg sosny zwyczajnej

Charakteryzuje się ona bardzo rozległym obszarem występowania, największym ze wszystkich gatunków rodzaju Pinus. Zasięg sosny w kierunku wschód-zachód rozciąga się na przestrzeni około 14 000 km – najdalej na zachodzie rośnie na około 8° długości geograficznej zachodniej w Hiszpanii, a na wschodzie na około 141° długości geograficznej wschodniej na dalekim wschodzie Rosji. W kierunku północ-południe zasięg sosny rozciąga się na obszarze około 2 700 km, z najbardziej północnymi stanowiskami na około 72° szerokości geograficznej północnej w Norwegii, a najbardziej południowymi na około 37° szerokości geograficznej północnej w górach Sierra Nevada w Hiszpanii.

W Polsce Pinus sylvestris jest najważniejszym drzewem leśnym i zajmuje ok. 70 % powierzchni lasów. Na południu Polski, na Pogórzu Sudeckim i Pogórzu Karpackim, sosna występuje w wyraźnie mniejszym nasileniu niż na nizinach.

Zastosowanie

Sosna zwyczajna jest jednym z najważniejszych gatunków drzew iglastych, który oprócz drewna o wysokich właściwościach technicznych stosowanego powszechnie w licznych dziedzinach gospodarki, dostarcza również znacznych ilości substancji żywicznych.

Drewno sosnowe używane jest obecnie przede wszystkim w postaci tarcicy, jako materiał o wszechstronnym zastosowaniu konstrukcyjnym. Duże jego ilości zużytkowane są do produkcji mas celulozowych oraz do wytwarzania płyt pilśniowych i wiórowych.

Otrzymywana z żywicy sosnowej balsamicznej, karpiny i oleju talowego kalafonia i terpentyna są ważnymi, poszukiwanymi surowcami organicznymi, które po odpowiednim przetworzeniu znajdują zastosowanie w wielu gałęziach przemysłu. Ponadto kora wykorzystywana jest często w postaci kompostów, a igliwie służy do otrzymywania olejków eterycznych i past chlorofilowych.

Drzewa pomnikowe w naszym regionie

Poniższa tabela przedstawia niektóre sosny pomnikowe rosnące w województwie warmińsko – mazurskim.