Obszar Natura 2000 „Swajnie”

Obecnie „Swajnie” to przede wszystkim tereny leśne z dominującym grądem subkontynentalnym. Jednak obszar ten przeszłości był znacznie bardziej użytkowany rolniczo, a liczne ślady działalności czlowike odnaleźć może wprawne oko.

W północno-wschodniej części obszaru leży osada Swajnie (potocznie nazywa Szwenginem). Dawniej stał w tym miejscu duży folwark z wielką oborą. Dookoła rozciągały się zielone łąki i pastwiska, za którymi w oddali widniała wieża kościoła w Kochanowie. Obecnie widok na wieżę kościelną przesłaniają drzewa, które wyrosły na dawnych pastwiskach. Lata świetności osady dawno już jednak minęły, obora nie istnieje od kilkudziesięciu lat, a nieużytkowane łąki i pola zostały zalesione lub zarastają w wyniku naturalnej sukcesji. Jeszcze okrutniej czas obszedł się z osadą położoną w centrum opisywanego obszaru. O jej istnieniu świadczą tylko pozostałości po zabudowaniach i polach uprawnych oraz lokalna nazwa uroczyska – „Babcia”, która pochodzi od ostatniej mieszkanki tego miejsca. Obecnie znaczna część znajdujących się tam łąk została zalana wodą w ramach programu małej retencji. Na wcześniej osuszone tereny powróciły siedliska wodnobłotne wraz z charakterystyczna roślinnością i ptakami.

Z punktu widzenia ochrony przyrody, zanik działalności rolniczej i zachodząca sukcesja mają ambiwalentne znaczenie. Z jednej strony zaprzestanie drenowania i osuszania (dawniej intensywnego), wspomaganego ponadto działalnością ochroniarską leśników, skutkuje renaturyzacją siedlisk wodnych i wilgotnych. Z drugiej strony naturalna sukcesja powoduje zanik pastwisk i kośnych łąk – cennych i zagrożonych siedlisk związanych z krajobrazem rolniczym. Z pastiskami związane są ciekawe i ginące rośliny, owady i ptaki.

Bardzo ważnym elementem obszaru „Swajnie” są siedliska wodne i podmokłe. Znajdują się tu naturalne zbiorniki eutroficzne (Jez. Gilgajny, Jez. Makulin, zbiornik Swajnie) oraz kilka jeziorek dystroficznych z płem torfowiskowym (Jez. Błotnik i cztery mniejsze bezimienne jeziorka). Niektóre z nich były dawniej osuszane, o czym świadczą istniejące jeszcze rowy odwadniające. Na szczęście nie konserwowane i nie oczyszczane rowy z biegiem lat zarosły, dzięki czemu poprawia się sytuacja hydrologiczna zbiorników. Ponadto w latach 2006-2007 leśnicy wykonali prace z zakresu małej retencji, a do poprawy sytuacji przyczyniają się też bobry, które pojawiły się na tym terenie ok. 10-15 lat temu.

Przyrodniczego punktu widzenie za najcenniejsze zbiorniki uznać należy jeziorka dystroficzne z płem torfowiskowym. Z tymi siedliskami związane są między innymi dwie rzadkie i chronione ważki: iglica mała (Nehalennia speciosa) i zalotka białoczelna (Leucorrhinia albifrons). Zbiorniki wodne stanowią ważne siedliska dla licznych bezkręgowców, zasiedlają je licznie traszki zwyczajne, kumaki, ropuchy zielone.

Niezwykle malownicza i ciekawa z przyrodniczego punkt widzenia jest mała rzeczka Kirsna. Jej dolina, częściowo ma charakter naturalny, miejscami jest szeroka i podmokła, miejscami wąska o charakterze przełom z wartkim prademu. W środkowej części, na wysokości wsi Kochanówka, szeroka dolina rzeki została zmeliorowana i zamieniona w kośne łaki i pastwoiska. W dolinie rzeki, znajdują się ważne z punktu widzenia ochrony przyrody zbiorowiska leśne: sosnowy bór bagienny, borealna świerczyna bagienna, niżowy łęg jesionowo-olszynowy, źródliskowe lasy olszowe na niżu. W rzece występują bobry, wydry, minogi strumieniowe, głowacze białopłetwe, ślizy, strzeble potokowe, pstrągi potokowe, skójki gruboskorupowe, a także jedyny słodkowodny krasnorost – Hildenbrandtia rivularis. Liczne są owady wodne z chruścikami, ważkami i chrząszczami wodnymi na czele. Na rozległych, podmokłych łąkach środkowego odcinka Kirsny spotkać można liczne storczyki oraz motyla czerwończyka nieparka.

Wraz z bobrami, w nurcie rzeki pojawiły się liczne zwalone drzewa, przyczyniając się do procesów renaturyzacyjnych.. Niestety w połączeniu ze stopniowym zalesianiem brzegów i zwiększonym dopływem substancji humusowych działalność bobrów powoduje zanik populacji skójki gruboskorupowej. Oba gatunki, bóbr i skójka, są gatunkami chronionymi i sytuacja dobrze obrazuje dylematy przed jakimi stoi ochrona przyrody. Kogo chronić: skójkę czy bobra? W tym wypadku należy raczej pogodzić się z zanikiem populacji małża, zwłaszcza, że występuje licznie w niedalekiej Łynie, na odcinku w Rezerwacie „Las Warminski”.

Na terenie obszaru „Swajnie” zadbano o udogonienia dla turystów. Teren przecinają trzy, dobrze oznakowane szlaki rowerowe, a nad jeziorem Gilgajny postawiono wiaty i stojaki na rowery, przy których znajdują się tablice edukacyjne. Podobną infrastrukturę napotkamy w Wichrowie, przy siedzibie nadleśnictwa, gdzie ponadto można obejrzeć dziki. Bezpiecznie bo zza ogrodzenia. Na koniec nie pozostaje więc już chyba nic innego jak tylko życzyć udanej wyprawy.