Klasyfikacje źródeł

Najogólniej źródłem nazywamy wypływ wód podziemnych, lub inaczej miejsce w którym wody podziemne wydostają się na powierzchnię. Hydrografowie podkreślają, że musi być to skoncentrowany wypływ (źródło sensu stricte). Inne wypływy nie mają charakteru skoncentrowanego (źródła sensu lato). Czasem podkreśla się, że źródłem jest tylko naturalny wypływ, w odróżnieniu od „źródeł” antropogenych lub studni, czy też wypływów powstałych na skutek antropogennych zmian terenu i zaburzenia warstw wodonośnych. W wąskim ujęciu hydrologicznym „Źródłem jest samoczynny i skoncentrowany wypływ wody podziemnej na powierzchnie”. W szerszym (pospolicie stosowanym przez biologów) źródłem jest „wypływ wody gruntowej na powierzchnię Ziemi”.

Dla hydrobiologów źródła stanowią początek cieków. W powszechnie stosowanej strefowości cieków strefę źródliskową określa się nazwą „krenal” (zespoły zwierząt określane są krenonem). Dalszymi odcinkami cieków jest strefa strumienia (rhitral, z zespołem organizmów rhitronem) oraz strefa rzeki (potamal). W strefie źródliskowej wyróżnia się eukrenal (strefa źródła właściwego) i hypokrenal (odpływ źródła). Analogicznie zespoły organizmów nazywane są eukrenonem i hypokrenonem. Omawiane nazewnictwo wyraźnie nawiązuje do strefowości cieków oraz dobrze odzwierciedla stosunki biocenotyczne.

Nieco inna typologia hydrobiologów nawiązuje do ukształtowanie źródeł wyróżniając: reokreny, helokreny i limnokreny (podział zaproponowany przez Thienemana w 1926 r.). Jednakże i ta klasyfikacja nie odzwierciedla całej różnorodności źródeł.

Reokreny. Są to źródła w których „woda strumieniem wypływa i następnie odpływa wzdłuż nachylenia terenu. Odpływ wody porywa ze sobą drobne zawiesiny, tak że dno źródła pozbawione jest mułu, widać na mim czysty piasek poruszający się pod wpływem prądu wody, lub też czyste kamienie” (Starmach i inni 1976). Najliczniej reokreny występują na terenach górskich, na nizinach są bardzo rzadkie. Fauna reokrenów zbliżona jest do fauny strumieni.

Helokreny. To źródliska „bagienne, powstają, gdy woda przesącza się od dołu przez warstwę ziemi i tworzy podmokłe, zarośnięte bagnisko”. Ten typ źródeł zasiedla najbardziej charakterystyczna fauna. Decydująca jest cienka warstewka wody o miąższości 2-3 mm. Drobne bezkręgowce maja ciało znacznie grubsze, stąd obserwujemy różnorodne anatomiczne przystosowania (głównie odpowiednie ułożenie włosków i rzęsek) umożliwiające życie w cienkiej błonce wody. Ciało zwierząt otacza cienka warstewka wody, dzięki napięciu powierzchniowemu. Właśnie ze względu na te biologiczne przystosowania fauna helokrenów jest najbardziej specyficzna i najmniej podobna do innych środowisk wodnych.

Limnokreny. Są to źródła „przedstawiające nieckowate zagłębienie w ziemi wypełniające się woda od dna. Woda odpływająca tworzy przy źródle obszar mniej lub więcej zabagniony i zarośnięty roślinnością zielną. Samo źródło ma na dnie piesek lun muł, czasem jest po bokach zarośnięte mchami, wątrobowcami, a nawet roślinami kwiatowymi”.

Hydrograficzne klasyfikacje wypływów wody (na podstawie Gutra-Korycka i H. Werner-Więckowska 1989).

Podział ze względu na sposób wypływu wody

Źródła. Źródłem jest samoczynny, naturalny i skoncentrowany wypływ wody podziemnej na powierzchnię terenu. Skupiona forma wypływu wody odróżnia źródła od innych obiektów krenologicznych, które cechuje nieskoncentrowany wypływ wody na powierzchnię. Skoncentrowanie to polega na grawitacyjnym przemieszczaniu się wody ze skał do jednego punktu, mieszczącego się w obrębie strefy wylotowej. Inną przyczyną koncentracji może być punktowe przebicie nieprzepuszczalnej osłony, umożliwiającej wydostawanie się na powierzchnię wody pod ciśnieniem ze strefy dobrze przewodzącej.

Źródła mogą mieć strefy wylotowe ograniczone do jednego miejsca, są to wówczas źródła punktowe lub strefy wydobywania się wody - wypływy skoncentrowane na pewnej przestrzeni (...). Niejednokrotnie bezpośrednie stwierdzenie miejsc wydobywania się wody jest trudne lub wręcz niemożliwe ze względu na pokrycie wodą całej strefy wylotowej. Skrajnym przykładem jest typ źródeł basenowych (...).

Źródła mogą występować pojedynczo lub grupowo, tworząc wspólny odpływ w formie cieku. Często takim zespołom towarzyszą nieskoncentrowane wypływy wód podziemnych.”

„Wywierzyska. Wywierzysk krasowych nie powinno się zaliczać do źródeł, chociaż cechują się one mocną i skoncentrowaną formą wydobywania się wody na powierzchnię Stanowią one punkty powierzchniowego wypływu podziemnych rzek lub strumieni krasowych. Woda zasilająca wywierzyska porusza się próżniami w głębi spękanych skał, często na bardzo dużych odległościach. W źródłach krasowych woda podąża do strefy wylotowej szczelinkami nadkapilarnymi lub wolnymi przestrzeniami przewodzącymi pomiędzy ziarnami skał niespoistych. Niektóre z cieków doprowadzających wody do wywierzysk, zanim zginą w szczelinach skał, mogą na znacznych odcinkach prowadzić wody w korytach po powierzchni terenu aż do zaniku wody w ponorze. Cieki wypływające w formie wywierzysk mogą częściowo tracić swoje wody pod ziemią na infiltrację w szczeliny i próżnie skalne lub częściej wzbogacać się w nie dzięki drenażowi i podziemnym wypływom. Do wypływów nieskoncentrowanych należą wycieki, wypływu, wysięki i młaki.”

„Wycieki. Wyciekiem jest rozproszony wypływ wód podziemnych na powierzchnię w formie wyraźnej strugi. Woda podziemna przy tego rodzaju wypływach powoli wysącza się na znacznej przestrzeni, nawilgacając lekko grunt. Odpływ z wycieków koncentruje się stopniowo na skutek łączenia się cząsteczek wody już na powierzchni terenu. Przeważnie w ich dolnych partiach zaznacza się wyraźna koncentracja w formie niewielkiej strużki lub cieku.

Ze względu na kształt strefy wydobywania się wody można wyróżnić dwa podtypy wycieków: powierzchniowe i linijne. W wyciekach powierzchniowych woda wydobywa się w pewnej strefie o różnych kształtach - predysponowanej lokalną rzeźbą bądź warunkami hydrogeologicznymi. Powierzchnia strefy wylotowej jest przesycona wodą. Nie zawsze jednak można w niej dostrzec (zwłaszcza w jej górnej części) spływ wody w formie skoncentrowanej.

Wycieki linijne charakteryzują się wypływem wody wzdłuż linii lekko schodzącej w dół dolinki, a tworzącej początek cieku. Podłużne zagłębienia terenowe czasami nacinają poziom wodonośny, co powoduje powolne wysączanie się wody w wielu punktach ich dna (...).

Zbliżoną formą do mało wydajnych wycieków jest wykap (wypływ kroplisty). Jest to wysączanie się wody ze stromej ściany skalnej pojedynczymi kroplami”.

„Wysięki. Wysiękiem nazywamy lokalne nawilgocenie terenu nie tworzące odpływu. Nawilgocenie to spowodowane jest powolnym wysączaniem się wody podziemnej na powierzchnię. Wydajność wysięków jest niewielka Obserwuje się często, że woda, która wydostała się na powierzchnię przez wysięki ponownie infiltruje w grunt (wysięki infiltracyjne) lub wyparowuje (wysięki ewaporacyjne). Najczęściej spotyka się w terenie typ pośredni infiltracyjno-ewaporacyjny”.

„Młaki. Młakami są naturalne wy-pływy wód podziemnych zarośnięte roślinnością wodo- i wilgociolubną. Pod poziomem darni i rozłożonych szczątków organicznych oraz często torfu znajduje się wypływ inicjalny (pierwotny), którym może być wyciek, wysięk lub źródło Z tego względu dzieli się młaki na: źródlane, wyciekowe i wysiękowe. Wody z wypływów inicjalnych, przemieszczając się przez torf, humus i darń, ulegają rozproszeniu. Ruch wody przez młakę jest tak powolny, że nastąpić może niekiedy wydatne przeobrażenie niektórych jej cech fizyko-chemicznych. Z reguły, wody wypływające z młak różnią się temperaturą i zawierają znacznie więcej roztworów organicznych niż wody wypływów inicjalnych.

Pojedyncze młaki przeważnie tworzą niewielkie powierzchnie zabagnione o rozmiarach od kilku do kilkudziesięciu metrów kwadratowych. Daje się w nich wyróżnić części: środkową - silnie nawilgoconą, ze znaczną miąższością poziomu organicznego, oraz brzeżną - cieńszą i mniej wilgotną.

Reżim hydrologiczny młak (...) jest uzależniony od podziemnego zasilania przez wypływ inicjalny oraz strat na ewapotranspirację. Z tego tez powodu młaki można podzielić na: wypływowe, ewapotranspiracyjno-wypływowe i ewapotranspiracyjne. (...) Duża młaka lub zgrupowanie młak połączone ze sobą w jedną, wielką powierzchnię o zróżnicowanym stopniu nawilgocenia gruntu i miąższości warstwy organicznej nazywane jest polem młacznym lub torfowiskiem źródliskowym.”

Podział ze względu na kierunek siły hydrodynamicznej

„Siłą hydrodynamiczną wyprowadzającą wodę na powierzchnię ziemi może być grawitacja lub ciśnienie hydrostatyczne.

Wypływy descensyjne (zstępujące) wyprowadzają wody o zwierciadle swobodnym podlegające grawitacji. Ruch wód zgodny jest ze spadkiem zwierciadła w skale i nachyleniem powierzchni terenu.

Wypływy ascencyjne (wstępujące) - praktycznie wyłącznie źródła - wyprowadzają wody pod ciśnieniem hydro-statycznym o kierunku przeciwnym do siły ciążenia. Wznios wody przy takich wypływach jest z reguły znikomy, przeciwnie niż w odwiertach wód artezyjskich”.

Podział ze względu na rodzaj wodo-nośca: wypływy szczelinowe, wypływy krasowe, wypływy zasilane wodami z utworów luźnych (żwirowe, piaszczyste, piaszczysto-pylaste, piaszczysto-gliniaste, pylaste).

Podział ze względu na układy hydro-geologiczne: wypływy warstwowe, wypływy przelewowe, wypływy zaporowe

Podział ze względu na położenie geomorfologiczne: grzbietowe, stokowe, podstokowe, krawędziowe, klifowe, dolinne, korytowe.

Podział ze względu na zasilanie innego obiektu hydrograficznego: wypływy powierzchniowe, wypływy podziemne (jaskiniowe), wypływy podwodne (rzeczne, przykorytowe, jeziorne, podmorskie).

Podział ze względu na zmienność i wydajność odpływu:

Wypływy stałe (R w granicach 1-2, gdzie R - współczynnik nieregularności wieloletniego odpływu jako iloraz wydajności maksymalnej do minimalnej)

Wypływy mało zmienne (R 2-10)

Wypływy zmienne (R 10-50)

Wypływy bardzo zmienne (R>50)

Wypływy okresowe (pojawiają się tylko w określonych sezonach)

Wypływy epizodyczne (funkcjonują w krótkim okresie, lecz wyjątkowo obfitującym w wody podziemne).

Podział ze względu na właściwości fizykochemiczne wody: stałotermiczne (homotermiczne), w tym: zimne, chłodne zwykłe i termalne, zmienno-termiczne (heterotermiczne).

Pismiennictwo:

Bajkiewicz-Grabowska E., Z. Mikulski „Hydrologia ogólna”, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1993, strony: 38-46.

Czachorowski S., A. Nesterowicz, 1994, źródła, krynice, zdroje... EkoBałtyk, 2 (18): 11, 17.

Gutra-Korycka M., H. Werber-Więc-kowska (red.) „Przewodnik do hydro-graficznych badań terenowych” PWN, Warszawa 1989, strony: 104-112.

Starmach K., S. Wróbel, K. Pasternak „Hydrobiologia - limnologia” PWN Warszawa 1976, strony: 466-470.

Żmudziński L., A. Pęczalska „Słownik hydrobiologiczny” PWN Warszawa 1984.