Hodowla lasu

Nie było nas, był las... Lasy istnieją na Ziemi niemal od momentu, gdy pojawiło się na niej życie. Same przez miliony lat rosły, same zapewniały sobie rozwój kolejnych generacji. Dopiero mniej więcej w XV – XVI wieku rozwinęło się górnictwo i hutnictwo: obie te gałęzie gospodarki potrzebowały dużo drewna. Minęło następne stulecie zanim ludzie zorientowali się, że lasy, odnawiając się w sposób naturalny, nie są już w stanie sprostać zapotrzebowaniom szybko rozwijającej się cywilizacji. Przełomem był wiek XVIII, na początku którego Niemiec Hans Carl von Carlowitz jako pierwszy użył określenia „trwałość lasu”. W Polsce w tym czasie na konieczność zachowania lasów zwracał uwagę m.in. ksiądz Krzysztof Kluk, a ostatni nasz monarcha – Stanisław August Poniatowski – wydał uniwersał o ochronie i zagospodarowaniu lasów.

Zasada trwałości lasu wyrażona została również przez Ludwiga Hartiga niemal 200 lat temu, jednak jej przesłanie nic nie straciło na znaczeniu – obecnie jest na nowo odczytywane i realizowane „dla nas i przyszłych pokoleń”.

Poza wielkimi osiągnięciami leśników XIX wieku przytrafiły im się również pomyłki. Niestety, dążąc do jak największej produkcji drewna, zaczęto wprowadzać monokultury, składające się z drzew jednego gatunku i najczęściej w tym samym wieku, często nieodpowiednio dobranych do warunków siedliska.

Dęby, buki czy sosny i świerki to nie buraki, nie można zatem w ich hodowli stosować reguł podobnych do uprawy roślin rolnych. Aby liczyć na sukces hodowlany, trzeba wyjątkowo dobrze poznać warunki przyrodnicze i ekologiczne oraz dostosować do nich skład drzewostanu. Zanim człowiek zdał sobie z tego sprawę, minęło wiele dziesięcioleci. W dodatku monokultury okazały się mało odporne na ataki szkodliwych owadów.

Dziś, pomni nieszczęść, które nawiedziły nas w XX wieku (gradacje owadów), staramy się zmniejszyć ryzyko hodowlane, wykorzystując możliwie dużo dostosowanych do danego siedliska gatunków drzew – gdy jeden gatunek spotka jakieś nieszczęście, np. zaatakuje go groźny owad, pozostałe zapewnią trwałą obecność lasu na tym terenie.

Jak powstaje las?

Najpierw trzeba się dowiedzieć, na czym las ma rosnąć, jaka jest gleba i jakie możliwości daje nam siedlisko. Potem zastanawiamy się, które gatunki drzew byłyby najbardziej odpowiednie i jakie funkcje będzie pełnił nasz las – czy ma chronić źródliska, czy może położony blisko miasta, będzie w przyszłości miejscem wypoczynku, czy w końcu pełnić ma głównie funkcję dostawcy drewna – surowca w pełni odnawialnego, „produkowanego” bez szkody dla środowiska, zdrowego i przyjaznego człowiekowi.

Zanim posadzimy sadzonkę, musimy ją wyhodować. Tym zajmuje się szkółkarstwo leśne. W szkółkach wysiewa się nasiona pochodzące z najpiękniejszych lokalnych lasów i hoduje się z nich sadzonki. Po roku, dwóch lub trzech sadzonki przenosi się w miejsce gdzie ma powstać las. W tym czasie trzeba przygotować glebę, by nasiona mogły skiełkować, a siewki (w przypadku naturalnego obsiewu) czy sadzonki (w sytuacji, gdy las sadzi człowiek) przetrzymały w pierwszych tygodniach konkurencję innych roślin.

Po posadzeniu – taki świeżo założony las nazywa się uprawą leśną, co oczywiście nie ma nic wspólnego z rolniczą uprawą roślin – sadzonki muszą wygrać wyścig o światło z rosnącymi wokół roślinami (zwykle trawami). Często im w tym pomagamy, pielęgnując uprawy, wykaszając trawy, spulchniając glebę wokół sadzonek. Część posadzonych drzewek zamiera, pozostawiając puste powierzchnie, które trzeba ponownie obsadzić starszymi sadzonkami. Prace te nazywane są poprawkami.

Na początku drzewka rosną, nie stykając się ze sobą. Po kilku latach, przybierając na wysokości i po bokach, zaczynają się stykać gałązkami i ze sobą rywalizować. W młodniku (tak właśnie nazywamy tę fazę życia lasu) leśnicy przeprowadzają tzw. czyszczenia późne, czyli usuwają drzewka, które w przyszłości z różnych względów nie odpowiadałyby oczekiwaniom człowieka.

Las podrósł na tyle, że możemy powoli ocenić, które z gęsto rosnących drzew mają największe szanse, by w przyszłości stworzyć piękny drzewostan. W tym okresie wykonujemy kolejny zabieg – trzebież. Podczas trzebieży usuwa się drzewa, które w jakiś sposób zagrażają naszym wybrańcom, tzn. drzewom, mającym tworzyć przyszły las. Oczywiście trzeba też zadbać o to, by usunąć obumierające drzewa, mogące się stać miejscem rozmnażania groźnych i szkodliwych owadów. Trzebieże powtarzamy co kilka lat, pamiętając, że lepiej wkraczać do lasu z przysłowiową „siekierą”, ale wycinać mniej, niż na odwrót.

Mijają kolejne lata i hodowany przez nas las dojrzewa (zwykle proces ten trwa ok. 100 lat). Przychodzi czas na zmianę generacji – odnowienie drzewostanu.

Tak więc koło się zamyka.

Wiedzieć, rozumieć, pamiętać

Nie będzie nas, będzie las...

Zapewnienie ciągłości istnienia lasów w nieograniczonych przedziałach czasowych wymaga z jednej strony respektowania naturalnych praw przyrody, z drugiej zaś racjonalnej działalności gospodarczej. Pozwoli to zapewnić warunki pełnej reprodukcji lasów w ich jak najlepszej kondycji biologicznej, przy równoczesnym spełnieniu przez nie oczekiwanych funkcji. Jest to możliwe dzięki polityce leśnej i edukacji proekologicznej, postępowi nauk leśnych, a także, a może przede wszystkim, dzięki głębokiemu zaangażowaniu leśników. Niemniej las to trudny obiekt do badań naukowych i eksperymentów. Nie wystarczy wiedzieć, co i gdzie posadzić, trzeba jeszcze znać skomplikowane reguły rządzące ekosystemami leśnymi, przewidzieć efekt pracy leśnika, który nastąpi dopiero za kilka, kilkanaście lat od zabiegu hodowlanego. Każdy gatunek drzewa ma swoje upodobania, o każde należy troszczyć się inaczej, inaczej pielęgnować i inaczej odnawiać. Jednego życia na to wszystko za mało, dlatego nasza wiedza leśna opiera się na doświadczeniu wielu pokoleń leśników – praktyków i naukowców.

Jarosław Sikorski, Nadleśnictwo Olsztyn

sikorski.jaroslaw@gmail.com

Bibliografia

Rutkowski A. 2003. Hodowla lasu. Opowieści leśnika (4). Wydawnictwo VERDE. CILP, Warszawa

Rychliński Z. 1975. Hodowla lasu. Tom I. PWRiL, Warszawa

Sierota Z. 2001. Choroby lasu. CILP, Warszawa